xeberaz.info
Yaxın bazar günü, oktyabrın 16-da Pekində ÇKP-nın iyirminci yubiley qurultayı açılacaq. Çinli kommunistlər hər beş ildən bir qurultaya toplaşırlar. Hər on ildən bir, yəni qurultay vasitəsilə də dövlət başçısı olan ÇKP lideri dəyişir. Indiki qurultay «dəyişiklik qurultayı» na aiddir. Çinin hazırkı rəhbəri Si Tszinpin on ildir hakimiyyətdədir.
Qarşıdakı qurultay onu Mao Tszedunun ölümündən sonra qurulan adət-ənənələr ilə əvəz etməlidir. Lakin qarşıdakı qurultayı «kvadratdakı dəyişikliklərin qurultayı» hesab etmək olar: dəyişiklik baş verəcək, amma bu, ÇKP baş katibinin dəyişdirilməsi deyil, ənənənin dəyişdirilməsi olacaq. Si Tszinpin ənənəni pozacaq və ən azı beş illik müddətə hakimiyyətdə qalacaq.
Si Tszinpin yoldaşın hakimiyyətdə ikinci müddətinin qızğın şəkildə başa çatması – pandemiya və dünyada geosiyasi vəziyyətin kəskin kəskinləşməsi Pekini əsas xarici siyasət hadisəsini – Çinin iqtisadiyyatının planetin birincisinə çevrilməsi məsələsini təxirə salmağa məcbur edir. ABŞ-ın iqtisadiyyatının dünyanın birincisi vəzifəsindən kənarlaşdırılması partiyanın və dövlətin lideri vəzifəsində ən azı üçüncü müddətə təxirə salınır. Onu yenidən ÇKP-nin baş katibi seçdikdən sonra sual yaranacaq: Çin iqtisadiyyatı Amerika iqtisadiyyatını hansı sürətlə keçəcək? Düzdür, bu il son illər olduğu «nə vaxt» məsələsi sözünün mənası bir qədər dəyişir. Indi daha çox soruşurlar: Çin iqtisadiyyatı ümumiyyətlə nə vaxtsa Amerika iqtisadiyyatını qabaqlaya biləcəkmi?
Amerikalılar rəqiblərə heç bir sürpriz hazırlamayıblar: məsələn, indi onların iqtisadiyyatı digər inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarla birlikdə qlobal tənəzzülə doğru hərəkət edir. Hər şey çinlilərin özləri ilə bağlıdır. Çin iqtisadiyyatı son bir neçə ildir ki, inkişaf tempini aşağı salmağa başlayıb, uzun illər ikinci olub. İqtisadiyyatın planetin birincisi ola biləcəyinə dair şübhələr, əvvəllər gözlənildiyi kimi, bu onilliyin ortalarına və ya sonuna qədər pandemiyanın gəlişi ilə ortaya çıxmağa başladı. Nəhayət, ilk növbədə, bu il təbii ki, ÇXR üçün Qərbdə formalaşan fikirlər , ən azı ilk doqquz ay, onlar üçün açıq-aşkar uğursuz alındı. Bu ilin birinci yarısında iqtisadiyyatın inkişaf tempinin azalmasında çinlilərin özləri günahkar olduqları deyiləndə, məsələn, uzun illər ərzində ən aşağı olan cəmi 2,6% -ə qədər artımı, əsasən, koronavirus pandemiyasının yayılmasına qarşı mübarizə taktikasını nəzərdə tutduqları ilə əlaqələndirirlər.
Çin rəhbərliyi və şəxsən Si Tszinpin kovidə qarşı sıfır dözümlülük taktikasına qətiyyətlə riayət edir. Bu sözün həftə və hətta aylar ərzində bağlanması, Çinin ən böyük şəhərlərinin, o cümlədən Şanxayın iqtisadiyyatı ilə birlikdə, Çinin bütün iqtisadiyyatına son dərəcə ağır zərbə vurur. Bir çox iqtisadçılar, əlbəttə ki, qərblilər əmindirlər ki, sıfır dözümlülükdən imtina etmədən Pekin Çin iqtisadiyyatının inkişafının daha çox və ya az məqbul tempini geri qaytara bilməyəcək. Təbii ki, söhbət uzun müddətdir ki, ikirərəmli kəmiyyətlərdən danışılmır, lakin bu il Çin üçün hətta ÜDM-in ilin nəticələrinə görə 5% artırılması vəzifəsi yerinə yetirilməz oldu. Ümumiyyətlə, iqtisadçıların əksəriyyəti Amerika iqtisadiyyatını keçmək üçün Çin iqtisadiyyatının 5% -dən aşağı olmaması fikrində olmuşlar. Bununla yanaşı, getdikcə daha çox mütəxəssislər hesab edirlər ki, 2022-ci ilin sonunda ÇXR iqtisadiyyatının artımı 3% -i belə keçməyəcək.
Enerji böhranından, əlbəttə ki, təkcə ÇXR deyil, ABŞ da əziyyət çəkir, amma, əvvəla ötüb keçmək həmişə daha çətindir, ikincisi, Pekin enerji böhranından, enerji daşıyıcıları məsələsində Vaşinqtondan daha çox əziyyət çəkir.
Eyni şey geosiyasətə də aiddir. Ukraynada baş verən hadisələr pandemiyadan sonra çatdırılma zəncirləri ilə bağlı onsuz da dərin problemləri gücləndirdi. Çinin bu problemləri də Amerikadan daha çoxdur.
Aydındır ki, Çin kimi bir ölkənin enerji və tədarükü ilə bağlı problemləri həll etmək imkanları çətindir, çünki söbət dünya böhranlarından gedir, lakin koronavirus və digər daxili problemlərlə, eləcə də tikinti sektorundakı və digər sahələrdə olan güclü böhranla bağlı, bütün Çin iqtisadiyyatının inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı endirən Pekin bunların öhdəsindən tam şəkildə gələ bilər. Bundan başqa, əgər Çin rəhbərliyinin Amerika Birləşmiş Ştatlarını daha tez ötüb keçmək istəyinə baxmayaraq, planetin birinci iqtisadi gücü olmaq istəyirsə, bunu mümkün qədər tez həll etməlidir. Lakin Çin rəhbərliyinin planetin başqa dövlətlərinin yolu ilə getmək və koronovirusla yaşamaq, onunla mübarizəni batışmaz şəkildə davam etdirmək üçün hələlik heç bir fəaliyyəti görünmür.
Bundan başqa, üçüncü beşillik müddətində Si Tszinpin bir sıra struktur islahatları aparmalı olacaq ki, bu da Çinin uçot həcmi və iqtisadiyyatı nəzərə alınarsa, onun asan olmayacağı qənaətinə gəlinir. Təhsil və səhiyyə sahələrini daha yaxşı maliyyələşdirmək üçün pensiya yaşını artırmaq, varlı vətəndaşlara vergiləri artırmaq və digər bölgələrdən gələn əmək miqrantlarına sosial yardımdan inadla imtina etməyə davam edən əyalət hakimiyyətinin müqavimətini yatırmağın da vaxtı gəlib çatıb. Çin böyük maliyyə sektorunu da silkələməli və yüksək texnoloji sektorun təmizlənməsini bitirməlidir. Üstəlik, bütün bunları Si Tszinpin ABŞ-a qarşı mübarizə fonunda etməli olacağını nəzərdə tutmaq lazımdır.