“Ağdam” tək bir mənaya sığan ad deyil; o, fonetik transformasiyalar, coğrafi xüsusiyyətlər və dildaxili kontakt qatlarının nəticəsi ola bilər
Toponimlərin çoxu coğrafi xüsusiyyətlərdən yaranır. Ağdamın yerləşdiyi ərazilərin (dəqiq yerə yönəlmədən ümumi model) su rejimi, torpaq tuzluluğu və işıqlandırma şəraiti nəzərə alınarsa, “ağ” prefiksi bəlkə də torpağın və ya duzlu çöküntülərin işıqlanmasına, “dam” isə yüksəklik, platforma və ya daşlı nişanəyə işarə edə bilər. Beləliklə, “Ağdam” — “işıqlı platforma”, “ağ rəngli təpə” kimi ilkin məna daşıya bilər. Bu yanaşma, yer adlarının insanlara yol göstərəcək vizual xassəyə əsaslandığı nümunələrlə paraleldir. “Dam” sözünün qədim Türk, İran və Qafqaz dillərində “bazar, məhəllə, tikili” mənalarında istifadə olunması ehtimalı var. Əgər belədirsə, “Ağdam” — “ağ (təhlükəsiz/əzəmətli) məhəllə” və ya “ağ bazar” mənasını verə bilər. Tarixi perspektivdə belə bir məna, həmin yerin ticarət, yığıncaq və ya inzibati mərkəz funksiyasını əks etdirə bilər.
Türk və qonşu xalqların etnografiyasında rənglər və binalar simvolik önəm daşıyır. “Ağ” təmizlik, müqəddəslik, bayramlıq ilə, “dam” isə sığınacaq, nazirlik və ya mərasim məkanı ilə əlaqələndirilə bilər. Buradan çıxan yeni, orijinal fərziyyə: Ağdam — “müqəddəs mərasim məkanı” və ya “ağ mərasim evi” kimi ritual-mədəni funksiya daşıyıb. Bu hipotez arxeoloji tapıntılarla (mərasim obyektləri, altarlar və s.) uyğunlaşarsa, toponim daha dərin mənalar qazanar.
Qafqazın dil mövqeyi çoxqatlıdır; adlarda həm türk, həm iran, həm də şərqi qonşu dillərin izləri görünür. Məsələn, farsca āq fonetik oxşarlıq göstərir, ərəb və erməni təsirləri isə son heca və vurğuya dəyişiklik verə bilər. “Dam” ərəb mənşəli olmaya bilər, amma ərəb mətnlərində bu topoyimi qeydə alan transkripsiyalar müxtəlifliyə səbəb ola bilər. Yeni, unikallıq iddiası ilə təklif: ilkin adı regiondaxili məna daşıyan iran-türk hibridi olub və sonrasında lokal dildə sadələşərək “Ağdam” forması alıb.
Toponimlər bəzən görkəmli şəxslərin adları ilə bağlı olur. “Ağdam” qədim şifahi dastanlarda və ya qəhrəmanların adlarında saxlanmış ola bilər: məsələn, “Ağdam” adlı qəhrəman — “ağ” (saf, uca) və “dam” (ev sahibi, rəhbər) kimi mənalandırıla bilər. Bu yaxınlaşma yerlərin mədəni yaddaşında yaşayan insanların ad-adi əlaqələrini ortaya çıxara bilər.
“Ağdam” tək bir mənaya sığan ad deyil; o, fonetik transformasiyalar, coğrafi xüsusiyyətlər, mədəni ritual funksiyalar və dildaxili kontakt qatlarının nəticəsi ola bilər. Yenilikçi baxış bu toponimi məskunlaşma yeri, ritual məkan, vizual coğrafi göstərici və ya şəxsi adın harmonik birləşməsi kimi oxumağa imkan verir. Hər bir alternativ fərziyyə yerli tarix və arxeologiyanın dəstəyi ilə daha möhkəm təsdiqlənə bilər — bu isə gələcək tədqiqatlara açıq çağırışdır.
Babək Əliyev – Zərdab şəhər sakini, ağsaqqal
