Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənləri üçün mühüm bir məkandır. Bu bölgədəki arxeoloji tapıntılar, tarixin müxtəlif dövrlərində insanların burada yaşadığını və fəaliyyət göstərdiyini sübut edir. Ağdam və ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılarda müxtəlif dövrlərə aid yaşayış yerləri, məskənlər və mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Bu, bölgənin minilliklər boyu insanların yaşadığı və inkişaf etdiyi bir yer olduğunu göstərir. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində altı-səkkiz min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (e.ə. IV-VI minilliyi əhatə edir, “misdaş” dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur.
Arxeoloqlar Üzərliktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. Bu təpə, qədim insanların yaşayış mərkəzi olaraq tanınır və burada aparılan tədqiqatlar bölgənin tarixi və mədəni irsi haqqında əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edir. Üzərliktəpə, neolit dövründən başlayaraq müxtəlif dövrlərdə insanların yaşadığı bir məkan kimi tanınır. Burada tapılan maddi mədəniyyət nümunələri, insanların gündəlik həyatını, məşğuliyyətlərini və mədəniyyətini əks etdirir. Tədqiqatlar zamanı burada qədim keramika, alət və digər mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar, bölgənin tarixi inkişafını və insan fəaliyyətini göstərir. Son illərdə Üzərliktəpə və ətrafında daha geniş arxeoloji tədqiqatlar aparılır. Bu tədqiqatlar, bölgənin tarixi və mədəniyyətinin daha dərindən öyrənilməsi və qorunması məqsədini güdür. Üzərliktəpə, Ağdamın tarixi və mədəni irsinin zənginliyini nümayiş etdirən əhəmiyyətli bir yerdir. Bu cür abidələrin araşdırılması, Azərbaycanın qədim tarixinin daha yaxşı başa düşülməsinə kömək edir.
Qarabağ hadisələri başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin episentri olub. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş Ermənistanın Qarabağı işğal etmək məqsədi ilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olundu. Müharibənin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam əhalisinin üzərinə düşdü. 1988-ci ildə Emənistandakı dədə-baba torpaqlarından, daha sonra keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki isti ocaqlarından qovulan on minlərlə azərbaycanlı da işğal olunmazdan öncə Ağdam rayonunda məskunlaşmışdı.
1992-ci ildən rus ordusuna arxalanan Ermənistan Silahlı Qüvvələri Ağdama olan hücumları daha da intensivləşdirdi. Nəticədə 1993-cü il iyulun 23-də Ağdam şəhəri süquta uğradı.
Ağdamın işğalı rayonun demoqrafik və sosial-iqtisadi vəziyyətinə ciddi təsir göstərdi. İşğal nəticəsində yüz minlərlə insan evlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı. İşğal dövründə Ağdamın mədəni irsinin bir çox abidələri, o cümlədən dini və tarixi yerlər ziyan gördü.
2020-ci il 27 sentyabrda başalayan 44 günlük müharibə 10 noyabr 2020-ci il tarixli bəyanat, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında imzalanmış bir razılaşma ilə bitdi. Bu bəyanat, 2020-ci ilin sentyabrında başlayan müharibənin sona çatması və münaqişənin nizamlanması məqsədini güdürdü. Bəyanatın mühüm məqamlarından biri də işğalçı Ermənistan qüvvələrinin Ağdam rayonundan çıxarılması ilə bağlıdır. Bəyanat, atəşkəsin elan olunmasını və müharibənin dayandırılmasını təsdiqləyir. Bu, bölgədəki gərginliyin azaldılması üçün vacib idi. Bəyanatda, Ermənistan silahlı qüvvələrinin Ağdam rayonundan çıxarılması ilə bağlı konkret müddətlər müəyyənləşdirilmişdir. Bu, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsinə yönəlmiş bir addımdır. Bəyanat çərçivəsində, Rusiya sülh qüvvələrinin bölgəyə göndərilməsi planlaşdırılmışdır. Ağdamın azad edilməsi, Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin qorunması baxımından da önəmlidir.
Zərdab rayon Heydər Əliyev Mərkəzinin əməkdaşı Nicat Əhmədzadə
