xeberaz.info
Səmərqənddə keçirilən sammitdə Şərq və Qərbi birləşdirməyə çalışdılar
Cümə günü Səmərqənddə Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) ilk sammiti keçirilib. Sammitdə TDT üzvlərinin siyasi, iqtisadi və mədəni əməkdaşlığını gücləndirmək planları nəinki nəzərdə tutulurdu, həm də türk dünyasının əsrlər boyu rolundan – «dünya sivilizasiyalarını yaxınlaşdıraraq Şərqi və Qərbi birləşdirmək»dən danışıldı.
Buna görə də görüş iştirakçılarının Rusiya-Ukrayna münaqişəsini xatırlamaları təsadüfi deyildi. Belə ki, Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban həmkarlarına izah etdi ki, AI niyə vasitəçi və sülhməramlı rola iddia edə bilməsin, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan isə əminliklə dedi ki, bu rolu o ən yaxşı şəkildə oynaya bilər.
Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanı üzv kimi, habelə Türkmənistan və Macarıstanı müşahidəçi kimi birləşdirən Türk Dövlətləri Təşkilatı liderlərinin görüşü fövqəladə dərəcədə yüksək səviyyədə keçdi. Hiss olunurdu ki, siyasətçilər bu təşkilatın artıq formal təşkilat kimi deyil, beynəlxalq siyasətin hesablaşmalı olduğu tamhüquqlu subyekti olduğunu göstərməyə çalışırdılar. Pamirdən Karpata qədər olan bütün türk xalqlarının birliyi haqqında nitqlərdə «sivilizasiya» sözü dəfələrlə səsləndirildi.
Türklər haqqında populyar nəzəriyyəyə görə Macarıstan fin-uqor mənşəli deyil, türk mənşəli dövlət kimi TDT-də müşahidəçi kimi iştirak etmişdir.
Respublikanın baş naziri Viktor Orban hətta onu «xristian türk torpağı» adlandırdı.
“Məlum olduğu kimi, qədim türk torpaqları minilliklərlə Şərq və Qərbi birləşdirmiş, dünya sivilizasiyalarını yaxınlaşdırmış və mədəniyyətləri zənginləşdirmişdir. Biz türk dünyasının qədim tarixinə parlaq səhifələr yazan ortaq böyük atalarımızla həqiqətən fəxr edirik “, – deyə sammitdə meydanın sahibi Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev bildiriərək keçmişdən gələcəyə keçid etdi: “Şübhə yoxdur ki, birlikdə” Türk sivilizasiyasının yeni dövrü, ümumi tərəqqi və çiçəklənmə yolunda “şüarı ilə tamamilə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyuruq.
Səmərqənd sammiti zamanı TDT-də sədrlik Türkiyədən Özbəkistana keçdi və buna görə də prezident Mirziyoyev «Türk dünyasının görkəmi-2040» konsepsiyasının və cümə günü qəbul edilmiş Türk Dövlətləri Təşkilatının beş illik strategiyasının müddəalarını həyata keçirəcəyini vəd etdi. Bundan əlavə, sammitdə Səmərqənd bəyannaməsi və bir sıra digər sənədlər imzalandı, həmçinin Türk Investisiya Fondunun təsis edilməsi haqqında qərar qəbul olundu.
Qazaxıstan Prezidenti Qasım-Comart Tokayev TDT çərçivəsində daha bir fondun – vençur təşəbbüsləri üçün yaradılmasını və ümumiyyətlə rəqəmsallaşdırmaya, yüksək texnologiyalara və təhsilə diqqət yetirməyi təklif etdi. Onun irəli sürdüyü təkliflər və planlar arasında Astana Hub beynəlxalq texnoparkı bazasında TDT Rəqəmsallaşdırma Mərkəzinin yaradılması, 2023-ci ildə II Türk Universiadasının keçirilməsi, «ali təhsil müəssisələrinin vahid təhsil məkanının» formalaşdırılması da var.
Şavkat Mirziyoyevin qərarı ilə sammitin iki iştirakçısı Türk Dünyası Ali Ordeninə layiq görülüb. Bu, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Türkmənistan parlamentinin yuxarı palatasının sədri-ölkə prezidenti oölu Serdarın əvəzinə Səmərqəndə gələn Qurbanqulu Berdiməhəmmədov olmuşdur. Iddia olunur ki, hər iki siyasətçi uzun illər «türk ölkələrinin beynəlxalq aləmdə maraq və görüşlərinin fəal irəli sürülməsi», həmçinin «türk ailəsi birliyinin möhkəmləndirilməsi» ilə məşğul olub.
Bununla yanaşı, sammit zamanı onun iştirakçıları təkcə qlobal şeylərdən deyil, həm də onları narahat edən məsələlərdən danışdılar. Məsələn, Azərbaycan prezidenti Ilham Əliyev Ikinci Qarabağ müharibəsindəki qələbəsini gözlənilən şəkildə xatırlayaraq TDT ölkələrinin liderlərini Qarabağa və Şərqi Zəngəzura səfər etməyə dəvət etmişdir. Cənab Əliyev qeyd edib ki, «əziz qardaşım, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan azad edilmiş əraziləri üç dəfə ziyarət edib», «Türkiyə şirkətləri podratçı kimi bir çox infrastruktur layihələrində fəal iştirak edir». Eyni zamanda, Qarabağın bərpasında digər TDT ölkələri də iştirak edir – məsələn, Özbəkistan hökuməti Fizulidə məktəb tikir.
Qırğızıstan prezidenti Sadır Yaparov iqtisadi rifah məsələlərindən narahat olub. «Ölkələrimizin iqtisadiyyatları hələ koronavirus pandemiyasının mənfi təsirindən tam sağalmayıb və artıq beynəlxalq gərginliyə görə yeni şoklar yaşayır», – deyə o, bu «gərginliyə» nəyin səbəb olduğunu dəqiqləşdirməyib.
Lakin Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban dünyanın əsas problemindən danışmaqdan çəkinməyib.
“Macarıstanın vəzifəsi Ukraynada ən qısa müddətdə atəşkəs müqaviləsinin bağlanmasına və ən qısa müddətdə sülh danışıqlarının başlanmasına nail olmaqdır. Yalnız dünya ərzaq və enerji böhranına son qoya bilər “, – deyə o bildirib. Onun fikrincə, sülh müqaviləsinin imzalanması perspektivini yalnız uzaqlaşdıran Avropa Ittifaqının siyasətini dərhal sərt tənqid edib. «Biz Avropa Birliyində əvvəlcə silah tədarük etmək qərarına gəldik, əvvəlcə yalnız ölümcül olmayan, sonra isə AI ölümcül silah tədarük etməyə başladı» cənab Orban belə deyib. Beləliklə, biz getdikcə daha çox bu münaqişəyə cəlb olunuruq “.
Viktor Orbanın sözlərinə görə, Rusiya Federasiyasına qarşı sanksiyalar da qan tökülməsinin bitməsini yaxınlaşdırmır, üstəlik Avropa iqtisadiyyatını pozur.
Baş nazir bənzər qərarlar qəbul edilərkən Budapeştin veto hüququnu niyə tətbiq etmədiyini aydınlaşdırmaqdan (əksinə, ümumi Avropa həmrəyliyi göstərirdi) danışmayıb.
Orban Rusiya ilə Ukrayna və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında sülhün zəruriliyindən danışıb. “Biz doqquz ay davam edən Ukraynadakı müharibəni ədalətli sülhə nail olmaq yolu ilə dayandırmaq üçün lazımi səy göstəririk. Biz də ərzaq böhranının qarşısını almaq üçün səy göstəririk “deyib.
Bununla yanaşı, cənab Ərdoğan Rusiya qoşunlarının Xersondan Dneprin sol sahilinə çıxarılmasını yaxşı xəbər hesab etdi.
“Danışıqlara dair konkret müddətlər, bu vəziyyət nə vaxt başa çatacaq, indi deyə bilmərik. Rusiya tərəfinin Xerson ilə bağlı son qərarı müsbət məqam, əhəmiyyətli qərardır “, – deyə o, bir gün əvvəl jurnalistlərə yalnız Ankaradan Səmərqəndə uçarkən bildirib.